پارچه ترمه، یکی از نفیس‌ترین و زیباترین دست‌بافته‌های ایرانی است که از دیرباز به‌عنوان نمادی از هنر، اصالت و فرهنگ کشورمان شناخته می‌شود. این پارچه سنتی با طرح‌ها و نقوش چشم‌نوازش، جایگاه ویژه‌ای در صنایع دستی و هنرهای نساجی ایرانی دارد و به دلیل ویژگی‌های خاص خود همچنان مورد توجه طراحان و هنرمندان مدرن قرار دارد. اما راز زیبایی و کیفیت بی‌نظیر ترمه چیست؟ در این مقاله به بررسی مواد اولیه، مراحل تولید و کاربردهای پارچه ترمه می‌پردازیم.
ترمه چیست؟
ترمه نوعی پارچه دست‌بافت است که از نخ‌های پشمی، ابریشمی یا ترکیبی از آن‌ها تهیه می‌شود. این پارچه به دلیل ظرافت، دوام بالا و طراحی‌های پیچیده‌اش، یکی از باارزش‌ترین و گران‌بهاترین پارچه‌ها در هنر نساجی ایران به‌شمار می‌رود. طرح‌های سنتی نظیر بته‌جقه، گل‌های شاه‌عباسی، اسلیمی‌ها و ختایی‌ها از جمله نقوش رایج در بافت ترمه هستند که هرکدام ریشه در فرهنگ و باورهای ایرانی دارند و نمادی از هنر اصیل ایرانی محسوب می‌شوند. این پارچه معمولاً برای دوخت لباس‌های مجلسی، سجاده، رومیزی، کوسن و دیگر محصولات تزئینی به کار می‌رود.
تاریخچه ترمه‌بافی
تاریخچه ترمه‌بافی در ایران به دوران صفویه بازمی‌گردد. در این دوره، هنرهای دستی از جمله بافت پارچه‌های نفیس به اوج خود رسید و صنعت ترمه‌بافی به یکی از مهم‌ترین بخش‌های هنر نساجی تبدیل شد. شهر یزد به‌عنوان مهد ترمه‌بافی ایران شناخته می‌شود و هنرمندان این منطقه توانسته‌اند با استفاده از مواد اولیه باکیفیت، رنگ‌های طبیعی و طراحی‌های اصیل، ترمه‌هایی بی‌نظیر خلق کنند. در دوران قاجار نیز این هنر همچنان رواج داشت و نمونه‌هایی از ترمه‌های فاخر در دربار شاهان این دوره دیده می‌شود. این هنر بعدها به کشمیر هند نیز راه یافت و به محبوبیت جهانی دست یافت. امروزه، ترمه‌های ایرانی به دلیل کیفیت بالا، ظرافت در بافت و نقش‌های منحصربه‌فرد، در سراسر جهان مورد توجه قرار دارند و در صنایع مد و دکوراسیون داخلی نیز جایگاه ویژه‌ای یافته‌اند.
مواد اولیه مورد استفاده در ترمه
۱- پشم: ماده اصلی ترمه
پشم مهم‌ترین ماده اولیه در تولید ترمه است که معمولاً از گوسفندان مناطق سردسیر ایران تهیه می‌شود که به دلیل شرایط آب‌وهوایی، پشمی نرم و باکیفیت دارند. لطافت و استحکام نخ‌های ترمه به انتخاب دقیق پشم اولیه بستگی دارد، به همین دلیل معمولاً از پشم ناحیه پهلوها، شکم و سر گوسفند استفاده می‌شود که الیاف ظریف‌تر و یکنواخت‌تری دارد. پس از جمع‌آوری، این پشم‌ها طی فرآیندی خاص شسته و رنگرزی می‌شوند و سپس تابیده شده تا نخ‌هایی مقاوم و مناسب برای بافت ترمه تولید شود. پشم مرغوب نه‌تنها دوام پارچه را افزایش می‌دهد، بلکه نرمی و لطافت خاصی به آن می‌بخشد و در نتیجه باعث ایجاد پارچه‌ای یکدست و بدون گره‌های ناهموار می‌شود.
۲- رنگ‌های طبیعی و گیاهی
یکی دیگر از ویژگی‌های برجسته ترمه، استفاده از رنگ‌های طبیعی و گیاهی در فرایند رنگرزی است. در گذشته، تنها از مواد طبیعی برای رنگ‌آمیزی الیاف ترمه استفاده می‌شد و هر رنگ از یک گیاه خاص استخراج می‌گردید. به عنوان مثال، رنگ آبی از نیل، قرمز از روناس، زرد از برگ مو و قهوه‌ای از پوست گردو تهیه می‌شد. این رنگ‌های ارگانیک باعث ایجاد طیف رنگی غنی و جذاب در پارچه ترمه می‌شوند و در عین حال ماندگاری بالایی دارند. علاوه بر زیبایی، این رنگ‌ها از نظر محیط‌زیستی نیز کاملاً سازگار هستند و به دلیل ماهیت طبیعی‌شان، هیچ‌گونه حساسیت یا ضرری برای پوست ایجاد نمی‌کنند.
۳- ابزارهای مورد نیاز برای بافت ترمه
هنرمندان ترمه‌باف برای تولید این پارچه، از ابزارهای سنتی مانند دستگاه‌های بافندگی دستی استفاده می‌کنند. این دستگاه‌ها امکان بافت طرح‌های پیچیده را فراهم می‌آورند و به هنرمند این امکان را می‌دهند تا جزئیات ظریف طرح‌ها را با دقت بالا اجرا کند. علاوه بر دستگاه‌های بافندگی، هنرمندان از ابزارهایی نظیر شانه برای فشرده‌سازی تار و پود و ماسوره برای آماده‌سازی نخ‌ها استفاده می‌کنند. هماهنگی دقیق میان این ابزارها و مهارت دست، تأثیری مستقیم بر کیفیت نهایی ترمه دارد.
مراحل تولید ترمه
شستن و سفید کردن پشم
اولین مرحله در تولید ترمه، شستن و سفید کردن پشم است. در این مرحله، پشم خام از آلودگی‌ها و چربی‌ها پاک می‌شود تا برای مراحل بعدی آماده باشد. این فرآیند به کمک آب گرم و مواد شوینده طبیعی انجام می‌شود. در برخی موارد، برای افزایش درخشندگی و نرمی الیاف، پشم را پیش از چیدن شسته و سپس با استفاده از مواد قلیایی خاص، چربی‌های آن را کاملاً از بین می‌برند. این شیوه باعث می‌شود الیاف، آماده رنگ‌پذیری بهتر شده و در نهایت ترمه‌ای با جلوه‌ای زیباتر و لطافت بیشتر تولید شود.
رنگرزی با رنگ‌های طبیعی
پس از شستن پشم، نوبت به رنگرزی می‌رسد. در این مرحله، نخ‌ها با استفاده از رنگ‌های گیاهی که از طبیعت استخراج می‌شوند، رنگ‌آمیزی می‌شوند. هنرمندان باتجربه با دقت فراوان، رنگ‌های گیاهی مختلف را بر اساس هماهنگی رنگ‌ها و تأثیر بصری نهایی انتخاب و ترکیب می‌کنند تا پارچه‌ای خلق شود که هم چشم‌نواز باشد و هم بیانگر هنر اصیل ایرانی.
چله‌کشی و بافت ترمه
در مرحله چله‌کشی، نخ‌ها به صورت عمودی روی دستگاه بافندگی قرار می‌گیرند. سپس هنرمند با استفاده از نخ‌های رنگی و شانه، طرح مورد نظر را به‌صورت افقی می‌بافد. این فرایند نیازمند دقت و حوصله زیادی است و معمولاً چندین روز یا حتی هفته‌ها به طول می‌انجامد.
کاربردهای ترمه در صنایع دستی و مد
استفاده از ترمه در لباس‌های سنتی: ترمه از گذشته تا به امروز در دوخت لباس‌های سنتی و مجلسی نقش داشته است. جلیقه‌ها، کت‌ها و شلوارهای مردانه از جمله محصولاتی هستند که با استفاده از این پارچه تولید می‌شوند. این لباس‌ها نمادی از اصالت و فرهنگ ایرانی به‌شمار می‌روند. همچنین از پارچه ترمه در تزیین و دوخت لباس‌های زنانه و تهیه کیف و کفش سنتی استفاده می‌شود.
ترمه در دکوراسیون داخلی: پارچه ترمه جایگاه ویژه‌ای در دکوراسیون داخلی دارد. از این پارچه برای تهیه رومیزی، کوسن، پرده و حتی تابلوهای تزئینی استفاده می‌شود. طرح‌های جذاب و رنگ‌های متنوع ترمه می‌توانند جلوه‌ای خاص به فضای داخلی ببخشند.
انواع ترمه و طرح‌های معروف
ترمه‌ها بر اساس نوع طرح و کیفیت مواد اولیه به انواع مختلفی تقسیم می‌شوند. از طرح‌های متداول می‌توان به بته‌جقه، شاخ گوزنی، امیری، راه‌راه (محرمات)، بته سروی و بته بادامی اشاره کرد. در میان این‌ها، برخی نقوش معروف و پرکاربرد در انواع طرح‌ها شامل موارد زیر هستند:
- بته‌جقه: طرحی الهام‌گرفته از درخت سرو که نماد زندگی و جاودانگی است.
- گل شاه‌عباسی: طرحی با الهام از گل‌های اساطیری ایران باستان.
- درخت زندگی: طرحی که ریشه در مفاهیم عرفانی و معنوی دارد.
- خرید و نگهداری ترمه
هنگام خرید پارچه ترمه باید به کیفیت بافت، مواد اولیه و اصالت طرح توجه کرد. بهتر است این پارچه از فروشگاه‌های معتبر یا تولیدکنندگان شناخته‌شده تهیه شود تا از کیفیت و اصالت آن مطمئن باشید. برای نگهداری ترمه، آن را از نور مستقیم خورشید، رطوبت و حشرات دور نگه دارید. در صورت نیاز به شستشو، بهتر است از روش‌های خشک‌شویی یا شست‌وشوی دستی با آب سرد و شوینده‌های ملایم استفاده کنید تا بافت و رنگ آن حفظ شود.
